2021-07-28
Esamolde ezagun bi. Lehenengoa: “Zer gura eta haxe”. Bigarrrena: “Zer ez daukan norberak, haxe gura!”. Horrelako esate moduak normalak dira berbaz, baina idatziz gitxitan baino ez dira agiri. Zer gehiago argitu leiteke horreen gainean? [ZER GURA ETA HAXE]
Esapide hau, Iñigo Muñoz euskerahobezaleak Bakiotik bialdu deuskun mezu baten harira dator. Eskerrak berari bialdu izanagaitik.
Erderaz erlatiboko perpausak eregiteko dagoan bidetik aldentzen dan euskal egitura zindo fidagarri baten eredu bikainak, biak. Berbaz barra-barra darabilguzanak, baina idatziz ez hainbeste, egia esanda.
Hara zer dinoskun Iñigok mezuan:
“Adolfo. Ez dakit esanetik idatzirako ”bide horretan aurrera joan gura dozun. Nik proposamen bi egingo deutsudaz”.
Bigarrenari helduko deutsagu oraingoan. Hau dino: “Forma anaforiko antzekoak (ez dakit zelan esan)”. Eta honako adibideak damaiguz: “Zeinek galtzen daben, harexek pagau. / Errematean, zeinek diru gehien aginduten daben, harexentzat. / Ahuntzak, non zer jan, haxe jango deutsu.”
Beste adibide bat be gehitu dau, baina harean diferentea egituraz: “Zeinek arinago egin eutson desafioa”.
Eta arrazoibide honegaz amaitu: “Formok nekez erabilten dira idatzizko erregistroetan, baina edadekoen artean ugariak zer dira ba!”
Edadekoen artean ugariak dirala dinosku Iñigok, eta gehituko neuke, danaren gainetik euskeraz bizi garanon, bizi gura dogunon eta euskeraz pentsetako ohiurea galdu ez dogunon artean berez-berezkoak dirala, jente gaztea barru dala. Gazteen artean be uste baino gehiago dira euskera barru-barruraino sartuta daukienak.
Esaldi biko egitura banatzailea da goiko esaldiotan daukaguna, gazt. “oraciones distributivas” diralakoena. Batean galdetzaile bat (nor, zer, zein, non, noiz, zelan, zenbat), bigarrenean erakuslea (ha, han, hara) edo hurrekoren bat. Eta horrela josten ditugu mezu bi, esaldi banatan banaturik, gaztelaniaz erlatibo perpausen bidez egin ohi diran egiturak.
Ez da harritzekoa esaeren eta errefrauen azpigeneroan hain garapen oparoa ezagutu izana egitura honek. Banakari edo banatzaileon sustrai zahar sakona darakus datu horrek.
Berariaz leku-adberbioez lotura egiten dabenak dira ezagunak. Hara, espazio eremuko batzuk:
Non – (han) eredukoak dira ugarienak: “Otsoa, non aipa, han gerta” (EY III 589). “Non jausi, han gal!”. “‑Nola bizi da lehengusua? ‑Hura? “Non da nire gogoa, han da ene zangoa”” (EY III 862). “Horak, non mina, han mihia” (EY III 579).
Nora – (hara) eredukoen artean: “Eguzkia nora, zapiak hara”. “Norat iguzki, harat buruzki” (EY III 1153).
Noruntz – (haruntz) erakoak: “Noruntz eguzki, haruntz burusi” (EY III 1214).
Nondik – (handik) erakoak: “Nondik eguzki, harat buruzki” (EY III 1153).
Baina eguneroko berbetara bagatoz be, esakune finkoetatik aparte be sarri darabilguz honetariko banakari-egiturak, esaldi erlatiboek egiten daben sintaxi-lotura bera gauzatzeko.
– Denpora eremuan, orduan darabilgu sarrien bigarren osagaitzat: Noiz – (orduan): “Noizko behar dozun autoa, orduantxe eskatu”.
– Moduaren esparrura bagatoz, bigarren osagaia hirugarren gradu neutrokoa izan ohi da: Zelan – (halan): “Zelan zabilzan, halan urtengo deutsu gero kontuak”. “Zelan jagoten dozun gurasoa, zeu be halantxe jagongo zara gero”.
– Zenbatekoaren arloan, hainbat eta batez be hainbeste agiriko da bigarren esaldi buru: Zenbat – hainbat / hainbeste: “Zenbat diru jokatzen dozun, hainbesteko arriskua hartzen dozu” edo “hartzen dau norberak”. “Zenbat behar dozun, hainbeste emongo jatzu”.
– Pertsona-izenordainen esparruan be banatzaile-egitura honen eredu dira:
Nor – (ha). Nogaz – hagaz: “Nogaz ezkontzen zaran, hagaz konpondu beharko dozu gero”.
Zein – (ha): “Zeinek hobeto egin, harexentzat saria”.
Zer – (ha): “Zer beharrizan daukazun, haxe eskatu”.
Hari luzeko matazea berau, oraingoz gehiago agintzen jardungo ez doguna.
Esakuntza zahar baten esana: “Larrak larritzen, gitxiak arbintzen” / “Lo demasiado congoja, lo poco estrecha” (RS 260). [LARRAK LARRITU – GITXIAK ARBINDU]
Larra eta gitxia aurrez aur agiri dira esakuntza honetan. Eta bataren eta bestearen ondorio kaltezkoak aditz biren bidez azaleratzen dira: larritu eta arbindu. Larrak larritzen horretan hitz kidetuen jokoa daukagu, berba-oin beragaz eihotako izena (larra) eta aditza (larritu).
Gitxiak arbintzen, behar-beharreko doguna urri edo eskas eukiteak ‘estutu, erresumindu’ egiten dauela gizakia. Pertsonea arbin edo armin dagoke eztasun gorri horren eraginez.
Aditz bien kidetasuna be agirikoa da. Larritu eta arbindu, esanguraz alkarren hurrekoak dira. Azken baten, bai larrak, bai gitxiak, gizakia esturasunera ohi daroe.
Larra eta gehiegia bat dira. Zenbatzaile bi, sinonimo garbiak. Añibarrok esaldi berean darabilz asko, lar eta gehiegi dotrina liburu baten: “Eztira asko, geiegi ta lar lenagokoak?” (Lora Sorta). Larritu, larri bihurtu aditzaren oinean lar hitza dago: nahibagatu, gainez egin, estutu.
Esapide moduan alkarri josirik sarri darabilgun zentzaile-egiturea dogu nahikoa eta lar, bai idatzi zaharretan, bai hiztunen ezpanetan: “Gogoa kentzeko […] naiko ta lar dira-ta” (J. B. Eguzkitza Gizarte Auzia).
Larraren eta gitxiaren aurkakotasuna hainbat aldiz agiri da euskal errefrau eta esakuntzetan, eta ez gitxiago zaharretan. RS bilduma zaharrean berean be badau oihartzuna: “Larrak gitxitara lekarke. // Lo demasiado podría traer a poco.” (RS 186). Mezu bera beste era batera: “Larrak gitxia ekarten dau” (EY (V-ger). EZBB II 45). Eta hari berean: “Hobeto ondo eta gitxi, asko eta txarto baino” (Garate Atsotitzak 10717).
Jan-edan kontuan aitatzen dira sarri lar-gitxiak. Errefrau zaharretariko bat: “Lar janak eta edanak / gitxitara nenkarren. // Demasiado comer y beber / me ha traído a poco” (RS 438). Eta literaturan oraintsuago: “Ardaoa gehiegian eztala ona” (Dom.Agirre Aumeñendiko). “[Edana] Neurriz dala su-garra, / gehiegian da txarra” (JanEd II 26).
Diruaren kontuari be baderagio batek: “Batzuek diru lar ta / besteek gutxi dute” (L. Ayesta Gure izkuntzaren mugatik).
Eta modu orokorrean, larra, gehiegia, txarra dalako edo ona ez dalako mezua behin eta barriro astintzen da: “Laarrik ez onik” (RS 45). “Larra (gehiegi) be txarra da gero!” (Garate Atsotitzak). “Ona edo txarra, larra (gehiegia) beti txarra” (Garate Atsotitz 10640). “Geixegixa beti da txarra” (Azkue Batxi Guzur). Eta literatura idatzira etorrita, hara Domingo Agirreren esan hau: “Gehiegi nai zutelako, batere gabe gelditu diranak” (Garoa).
Eta amaitzeko, adinona eta larra erkatzen dituan atze-errefrau zahar hau: “Adinona larra baino obe da. // Lo acomodado es mejor que lo demasiado” (RS 30). Adinona, adiera zaharrean ‘neurri ajutua’ esateko.
Iragarki bat entzun dogu, hiru-lau esaldiren hasieratzat darabilena: Larrosa batek. Gitxi gorabehera: “Larrosa batek dauka usaina. Larrosa batek dauka kolorea. Larrosa batek dauka edertasuna” (iragarkia). [Larrosa BATEK # LarroseAK] [BAT zenbatzailea eta –A mugatzailea]
Hileon entzun dot irratiz iragarki hau, gitxi gorabehera goiko enuntziatu horregaz. Gaztelaniaz fundauriko iragarkia dago atzean: “Una rosa tiene…”, “Una rosa es…” enuntziatua abiaburutzat hartuta, esaldi juntatu kateatuak era juxtaposatuan josten dituana.
Euskeraz ez da zertan erabili derriorrez larrosa bat edo larrosa batek ingurune horretan. Nahikoa da esatea soil-soil: larrosea edo larroseak. Esaldi-kate horretan, larrosea kontzeptu jeneriko lez aitatzen da iragarkian, singularrez. Ingurune horretan euskaldunon estilotik hurrago dago esatea: Larroseak usaina dauka. Larroseak kolorea dauka. Larroseak bizia dauka edota larroseak dana dalako ezaugarria dauka. Larrosa batek halako kualidadea daukala esatea be zuzena da, baina erromantze-hizkuntzen kalko sundea dario gehiago, euskaldunon berbeta-estiloarena baino.
Beste exenplu bat: medikuA / mediku BAT. Hurreko bat gaixorik larri paretan danean, esaten dogu: Ene! MedikuAri deitu behar jako arin. Ez da zertan esan: Mediku BATI deitu behar jako, gaztelaniaz “llamar a UN médico” dinogula eta beste barik. MedikuAri deitu esatean, ez dakigu, eta ez dogu zertan jakin, zein mediku dan; edozein mediku izan daiteke, medikuA dan norbait.
Hirugarren exenplua: autoA / auto BAT. Auto barria erosi gura dogunean, esaten dogu: AutoA erosi behar dot. Bape barik txarto nabil. Ardura barik esan geinke: Auto BAT erosi behar dot, azken baten gazt. “comprar UN coche” egiturearen kidea, baina ez dogu zertan determinatu bat zenbatzaileaz; asko da -a mugatzailea eranstea.
Laugarren exenplua: etxeA / etxe BAT. Gaztelaniaz esaten da: “He comprado UNA casa”, baina euskeraz soilago eta neutroago: EtxeA erosi dot. Esan geinke: etxe BAT erosi dot be, baina berez unidadea indartzen gagoz aldi berean: etxe BAT eta ez gehiago.
Bostgarren exenplua: BeharrA / Behar BAT. Halako baten bajatortzu behar bila dabilen alaba edo semea, pozez, eta dinotsu: “BeharrA topau dot”. Behar barik egon dan seme edo alabeak beharrA topau dauela; gazt. “he encontrado trabajo” edo “un trabajo”. BeharrA topau dauela dinotsun seme edo alabeak ez dinotsu zein behar dan, ezpada beharrA, era zehaztubakoan: behar, lanpostu edo dana dalakoa; aldi baterako edo segidurako.
Egitura biak gramatikaz zuzenak dira dudatzaka, gogoan izan behar dogu; baina gogoan izan daigun beti, euskeraz esaldi-gune askotan nahikoa dala -a artikuluaz baliatzea izen bat gramatikal bihurtzeko, gaztelaniaz sistematikoki “un” darabilgun kontestu askotan.
Gehigarri gisa beste berba batzuk aitatu leiz: ogiA erosi, apostuA galdu, diruA irabazi, bertsoAK bota… egiturak darabilguzanean, -a/-ak artikuluak ez dau berez ezer zehazten, modu jeneriko neutroan baino ez dau izen bat mugatzen, baina zein dan zehaztu barik; edozein izan daiteke.
Entzun dozu inoiz eskurtei berbea? Geure euskerahobezale batek bialdu deusku: gari-arloan bedar txarrak eskurtei. Nondik dator edo zer sustrai dauka berba horrek? [ESKURTEI – ESKU-URTIGI]
Iñaki Muniategi, Ereñoko semea bera, baina Getxo aldean bizi danak bideratu deusku berba bitxi eta zoragarri hau, eskurtei, esanaz inongo hiztegitan ez dauela honen aztarrenik idoro, eta ea zer ete dan era gardenean.
Hara zer dinoan bere azalpen-mezuan: “Guk zemendidxen garidxe ereitten gendun, eta udabarridxen (aprillien) eskurtei eitten gendun. Hau da, gari arteko mugittak, askidxek, errenteru bilddurbakoak, oloak… eskuz atara.” (Ereño. Iñaki Muniategi. 2022-VII). Beste berba batez esanda: bedar txarrak eskuz atera, gari-landarea ‑galbedarra, lehenago esaten zan moduan‑, garbi eta indartsu hazi dadin gari-soloan.
Hitz alkartu bitxi samarra da, ze azpian datzana ez da eskua urtigi, ezpada eskuaz edo eskuz urtigi, hau da, atera eta bota, jaurtigi.
Urtigi eta urtika sartaldeko berba-aldaera zaharrak dira, gaur era landuan jaurtigi, bat. aurdiki darabilguzanen era zaharrak: urtigi aditza eta urtika adberbioa, bi-biak hitz alkartu barruan dirauenak bizirik, baina nekezago hitz bakun moduan.
Baina hitz alkartu lez esku-urtigi ez da erraz idoroko gure testuetan, eta entzun be nekez, esango neuke. Ez da irakurten gure idatzietan be, zahar zein modernoetan. Eta urtigi aditzagazko hitz alkartu ezagunena behar bada, apatx-urtigia, aditza izen bihurtuta Arratia aldean balio figuratiboaz entzuten dana: ‘apatxotsa, arineketa bizia’ adiereaz.
Urtika hitz alkartu barruan guztiz ugaria da berbakera batzuetan: maldizino-urtika, txistu-urtika, harri-urtika, edur-urtika, beso-urtika (besaka), eperturtika (astoa), e.a.
Baina urtigi aditz zaharragazko hitz alkarturik nekez dakusku, honelakoxe kasuetan ez bada: eskurtei(eskurtigi). Eta era soilean be urtigi gaur egun ez da entzun ez irakurten. Idatzi zaharretara jo behar da beronen arrasto bila. XVI. mende-akabuko errefrau-bilduman bada bat, dinoana: “Arria urtigi ta eskua ostu, / ax gizon galdu. // Tirar la piedra y esconder la mano, / eres hombre perdido.” (RS 405).
Eta idazle zaharren artean Otxoa Kapanagako mañariarra da bere dotrinan XVII. mendean darabilena. Halan: “Zure eskuok egin baninduen eta modu emon deusteen, urtigi zenagizu. “No me desechéis”” (Dotrinea). Eta beste pasarte baten: “Geldietan da gizona zerurean urtigirik eta infernura kondenadurik” (Dotrinea).
Eskurtei, eskurtigi edo antzekorik entzun izan dozue inoiz, euskerahobezale lagunok?
Lehengo baten tximinoaren inguruko esakuntza bat agertu genduan hemen. Zenbat eta gorago, eperdia agiriago esaldia aitatzen zan. Horren gorabehean ohar barriren bat be jaso dozu, ezta? [EPERDIA – UZKIA – UZKAIA]
Bai. Juan Manuel Etxebarria Zeberioko semeak berak bialdua, barriz (2022-07-23). Dino mezuan: “Leidu joat. Tximinoaren esakeran, “eperdia ” eta “uzkaia” be erabiltzen joaguk, batez be animalien kasuan. Esaterako, “txakurrak beti dabiz uzkairik uzkai usainka”. Gure aitaxeak hauxe kontetan joan: “Ba, baten, Parisen alkartu ei ziran txakurrak, eta euretariko batek uzkerra bota. Hasi ziran uzkerti hori topetan, baina lepoak altzatu danak. Orduan hasi ei ziran batak besteari uzkaian usainka, eta gaur be holan dabiz txakurrak, ze, antza ez dabe aurkitu uzkerti hori”.”
Esapide eta errefrauen munduan murgiltzeko bidea be emoten dau uzki hitzak. Zeberion baturikoa da hurrengo hau: “Uzkaiak urten einik daragoio indarka” (Juan Manu Etxebarria). Urten einik hori ez da besterik urten aginik baino. Uzkiak urten beharrean lokuzinoa zabalago entzuna da. Esaterako: Uzkiak urten beharrean dabil beharrean (Meñaka. Libe Agirre).
Baina hitzaren aldaera nagusia uzkia da. Zuberoako bazterretik Bizkaiko bazterreraino erabili izan dan berbea, baina gaur atzeraka doana. Uzki izena abere, pizti, hegazti eta horrelakoekin erabilten da batez be, eta gizakiei buruz mehatzago, baldin erabilera figuratiboan ez bada.
Esaera batzuk be badira uzkiaren irudiaz jokatzen dabenak. Nafarroa Behereko batek dino: “Uzkian ixtupa ukhan”, gazt. “tener estopa en el trasero”, hau da, zeren bildur izateko motiboak izan. Honen ide-idekoak dira sartaldeko errefrau zahar biok: “Lastozko buztana dauenak, suen bildur” (RS) eta “Amukozko buztana dauenak suen bildur” (RS). Baina ekialdeko hizkeretan be honen antzekoak badira. Oihenartek honelan dakar: “Uzkia arkolaz duena suaren beldur” (Atsotitzak 536). Arkola, ‘amelua, amukoa edo iztupa’ da.
Errefrau ezagun bat bada, Uztarrotzen Azkuek baturikoa, dinoana: “Asto illari uzkutik lasto”. Bidangotzen, harean diferente: “Asto illari uzkutik zuku”. Eta Zaraitzun: “asto illari uzkutik olo”. Gaztelaniaz ordezko ezagunak ditu. Bat: “Al burro muerto, paja (sopa, avena) por el trasero”.
Zuberoan bada beste esamodu bat, dinoana: “Uzkiari tximikoz ari da”, hau da, uzkiari txitximurka dabil, aditzen emoteko, damuturik dagoala zeozer egiten hasi izana.
Eta tximinoaren ipurdiaren irudia, lehengo eguneko esakuntzan aitatzen zana, Iparraldeko tradizinoan be ondo sustraituta dago, baina uzkiaren izena erabilita: “Zuhamuan ziminoa zenbatenaz gorago, hanbatenaz haren uzkia ageriago” (BN) (Landerretxe Euskera 1928 (IV) 318). “Ziminoa goitiago, eta uzkia ageriago” (E. Zubiri 67).
Larramendi idazle handiak honako esaldiagaz jipoitu zituan bere aldiko handiki erdalzaleak, erakutsiaz gogaituta egoala hareen jokabideaz: gaztelau jenteari lepoa igurzten beti. Dino: “Ordua gaistoa aientzat, ez gaude gu aek bezala uzkia iñori garbitzen oituak” (Fueros).
Lehengo baten izan genduan autua aditzak era inpertsonalean erabiltearen kontura. Zer egiten da ba? Esaldia izan zan horretara ekarri ginduzana. Honen harira argibide barriak bialdu deuskuez, ezta? [ZERK EKARRI GAIXOA] [HAIZERREAK EKARRI BEROA]
Halan da, bai. Eusebio Abasolo, Madrilen bizi dan Artaungo semea izan da berbabidea emon deuskuna. Dino bere mezuan:
“Berorren nom / gen / dat / ak / ablatibo … adj, etc. kasuek aitu dodaz danak”, dino lehenengo. Baina horren hurrengo, ekarri aditzaren gaineko zertzelada politak garandu deuskuz. Dino: “Ez dakit nire garautxo honek ezer balio badau “Hoberatzeko ” zakuen gordetako. Txikiten ( 1950) Arratien batzuetan esaten zan ” ZEK ekarri dau geixo ori ?”. Eta beste batzuetan: ZE-R-K ekarri dau …. ? “. Nauk pentsau, ZEK, impertsonala izin leitikela. Eta ZE-R-K (baton batek, zeozek ) ekarrie dala”.
Ez naz sartuko zek / zerk formen arteko diferentzian. Ez dago ezetarikorik. Baina ekarri aditzari erreparau deutsat gehiago. “Zek ekarri dau gaixo hori?” itaun horretan, zek ekarri dau esatearen esangurea da: “zeren ondorena da”, “zein da horren kausa edo sorburua”. Adiera horretan gitxi entzuten da ekarri aditza.
Eta bigarren esaldi urregorrizko bat be bialdu deusku, aspaldiko sikate, legorte eta beroaldiakaz era-erara datorrena. Dino: “Haizerreak ekarriko beroak kiskeldu dauz piperrak”. Haizerreak ekarririko beroak, haizerreak eragindako, sorrerazotako beroak kiskaldu dituala piper-landarak.
Haizerrea, hegoaizea izan daiteke, baina bortitza. Azkuek badakar hiztegian, baina Kandido Izagirrek Oñati-Arantzazuko berbetatik dakarzan argibideak zehatzagoak dira: “Viento cálido. “Aisé-erre, viento cálido y seco. Aizeerria ibili da” (Aranzazu-Oñate). “El viento abrasador” definitzen dau beste gune baten.
Arrese-Beitia otxandioarrak dakar: “Aixe erreak zeu [Gernikako aretxa] igartzerik / Iñoz ez eien jaritsi” (Ama Euskeria). Eta Eusebio Maria Azkuek: “Ordu deungan onentzat / asi zan gudea, / mats eldu eztanentzat lez / urrilgo aize errea” (Parnaso).
Labayru Hiztegiak be “viento cálido y seco” lez definitzen dau. Eta adibidea ajutu-ajutua gaur egungo egoeretarako: “Haize-errea dabil eta kontu handia izan behar da suteakaz”.
